بزه‌دیده
بزه‌دیده رکن اصلی و ساختاری جرایم را تشکیل می‌دهد. واژۀ بزه‌دیده معادل (Victim) در لاتین و در زبان فارسی معادل عربی واژههای قربانی، مجنیعلیه و زیاندیده است. (دهخدا، ۱۳۷۷: ۳۲۳۲). این واژه در فرهنگ لغات این گونه تعریف شده است:
«کسی که طرف جرم یا شبه جرم واقع شده است مثل قربانی سرقت» (آقایی، ۱۳۸۶: ۱۰۸۵) و یا «آن که بر اثر حادثه‌ای، ناخواسته جان خود را از دست بدهد: قربانی تصادف… زلزله» (انوری، ۱۳۸۲: ۱۰۷۸).
در زمینۀ شناسایی مفهوم بزه‌دیده، تعریف‌های متفاوتی از سوی جرم‌شناسان ارائه شده که به چند نمونه از آن‌ها اشاره می‌گردد: «کسی که جرم یک خسارت قطعی و آسیب به تمامیت شخصی او پدید آورده است و اکثر افراد جامعه هم به این مسئله اذعان دارند» (کرد علیوند و محمدی، ۱۳۷۹: ۹۶) همچنین در جایی دیگر در تعریف بزه‌دیده آمده است:
«شخصی است که به دنبال رویداد یک جرم، به آسیب بدنی، روانی، درد و رنج عاطفی، زیان مالی یا آسیب اساسی به حقوق بنیادی خود دچار شده باشد» (رایجیان اصلی، ۱۳۹۰الف: ۱۶-۱۵).
اسناد بین‌المللی متعددی نیز به تعریف بزه‌دیده پرداخته‌اند، از جمله سازمان ملل متحد در یازدهم دسامبر ۱۹۸۵ در قطعنامه‌ای تحت عنوان «اعلامیه اصول بنیادین عدالت برای بزه‌دیدگان و قربانیان سوءاستفاده از قدرت»، به تعریف بزه‌دیده اقدام نموده است. این اعلامیه در تعریف بزه‌دیده بیان می‌دارد:
«بزه‌دیدگان کسانی هستند که به طور فردی یا گروهی متحمل خسارت شده‌اند. این خسارات به ویژه در زمینه‌های مربوط به آسیب به تمامیت جسمانی و روانی، رنج روحی، خسارت مادی و وارد شدن لطمۀ بزرگی به حقوق انسانی افراد است و این خسارت ناشی از فعل یا ترک فعلی است که قوانین یک دولت را نقض می‌کند» (بند الف مادۀ یک اعلامیۀ اصول بنیادین عدالت برای بزه‌دیدگان و قربانیان سوءاستفاده از قدرت، مصوب ۱۹۸۵).
۱-۷-۲-۵- تروریسم
از واژۀ تروریسم در فرهنگ‌ها و دایره‌المعارف‌های مختلف، تعاریف کم و بیش مختلفی ارائه شده است. قبل از پرداختن به تعریف اصطلاح تروریسم، از نظر واژه‌شناسی به تبیین آن پرداخته می‌شود. از لحاظ واژه‌شناسی، تروریسم از ریشۀ لاتین فعل (terrere) و فرانسوی (Terreur) و شبیه به (Trein) یونانی گرفته شده است و به معنی ترساندن است. در زبان عربی، “واژۀ تروریسم از «ارهاب» به معنی ترس و ترساندن گرفته شده که مصدر آن «رهب» است. در مفهوم عامیانه، استفاده از واژۀ تروریسم، «ترور شخصیت» مد نظر بوده، یعنی اهانت، تهمت، نه با خشونت بلکه با سرکوب روح و جان” (سلامتی، ۱۳۸۷: ۲۰). این واژه در فراز و فرود تاریخ بشری جلوه‌های گوناگونی داشته است، گاهی دربارۀ افعال دولت‌ها، گاهی برای توصیف اقدامات انقلابی و یا برای توجیه مبارزات ضد استعمارگری و غیره، به کار گرفته شده است.
در خصوص تعریف تروریسم و عناصر آن تعاریف و نظریات مختلفی ارائه شده است، به طوری که اَلکس اشمید و یانگمن جی. آلبرت، در سال ۱۹۸۸ در طرحی تحقیقاتی به سفارش ارتش آمریکا، ۱۰۹ تعریف با ۲۲ جزء تعریف متفاوت را برای تروریسم برشمردند (Schmid& Jongman, 1995: 50)، این امر گویای تشتت نظرات در تعریف واحد از تروریسم است. به طور کلی در تعریف تروریسم در بین کشورها، دو گرایش عمده در نظرات رسمی و غیررسمی وجود دارد:”گرایش غالب که در کشورهای اروپایی عضو سازمان ملل متداول است، این است که سعی دارند هرگونه فعالیت دارای خصیصۀ خشونت آمیز علیه نظام‌های سیاسی حاکم را فارغ از انگیزۀ مسببان آن محکوم سازند و آن‌ها را در زمرۀ اقدامات و جرایم تروریستی قلمداد کنند. اما گرایش دیگر سعی بر این دارد که انگیزه‌ها و اقداماتی که در راستای اعمالی مانند تبعیض نژادی یا نهضت‌های استقلال‌طلبانه انجام می‌شود، از مصادیق تروریسم نداند. این گرایش، بیشتر از جانب کشورهای جنوب و کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی سرچشمه می‌گیرد”(بزرگمهری، ۱۳۸۷: ۱۹). در زمینۀ شناسایی مفهوم تروریسم می‌توان به چند تعریف از این اصطلاح اشاره نمود. در تعریف تروریسم آمده است:
«به‌کارگیری اقدامات خشونت بار شدید و غیر قانونی، بر ضد جان و یا مال عموم شهروندان غیر نظامی یا بخشی از آنان و یا تهدید به آن، به منظور ایجاد هراس عمومی» (هاشمی، ۱۳۹۰: ۴۵).
حقوق‌دانان نیز در تعریف تروریسم نظریات و تعاریف مختلفی را ارائه داده‌اند. از جمله محمد علی اردبیلی، تروریسم را «قصد ایجاد رعب و وحشت برای رسیدن به مقاصد خاص» تعریف کرده است (اردبیلی، ۱۳۸۱: ۱۲۱). در خصوص تعریف تروریسم در اسناد بین‌المللی نیز، می‌توان به تأثیرگذارترین سازمان بین‌المللی، یعنی سازمان ملل متحد اشاره نمود که طی تلاش‌های صورت گرفته در این سازمان، چندین کنوانسیون به تروریسم اختصاص داده شده است. از میان اسناد این سازمان، دو کنوانسیون به صورت اختصاصی به تروریسم پرداخته‌اند. این دو کنوانسیون عبارت انداز: کنوانسیون مبارزه با بمب گذاری تروریستی و کنوانسیون بین‌المللی سرکوب حمایت مالی از تروریسم. بنابراین عناصر مشترک اغلب تعاریف تروریسم عبارت اند از: استفاده از خشونت، ارعاب یا تهدید به خشونت علیه یک شخص و یا گروه، به منظور دستیابی به اهداف سیاسی، ایدئولوژیک، اجتماعی و مذهبی یا اعمال فشار و یا ارعاب گروه دیگری از مردم و یا فرد دیگری به انجام اقدامات مد نظر آن‌ها.
با مطالعۀ اعمال و رفتارهای تروریستی و نیز ابزار مورد استفاده و آثار و میزان رعب و وحشت جرایم مذکور، می‌توان تروریسم را به انواع گروه‌ها طبقه بندی کرد. لازم به ذکر است که تروریسم عنوان کلی است که رفتارهای مجرمانۀ بسیاری را پوشش می‌دهد؛ لذا تقسیم بندی‌های متفاوتی از تروریسم ذکر آمده‌اند. به دلیل تنوع و گوناگونی اقسام تروریسم، قریب به ۱۰ مورد از معیارهای طبقه بندی تروریسم وجود دارد، از جمله: تقسیم بندی بر اساس مرتکبان، بر اساس قربانیان، علت، محیط، ابزارها، گرایشات سیاسی، انگیزه، هدف و مطالبات. مهم‌ترین گونه‌های تروریسم که جامعۀ امروزی را متأثر می‌کنند، عبارت اند از: تروریسم دولتی، تروریسم مذهبی، تروریسم اقتصادی، بیوتروریسم، تروریسم هسته‌ای و تروریسم سایبری که این نوع خاص از تروریسم در سال‌های اخیر به یک شیوۀ معمول ارتکاب اعمال تروریستی تبدیل شده است.
۱-۷-۲-۵-۱- عناصر ساختاری تروریسم
بیشتر عملیات‌های تروریستی از یک سری ویژگی و نتایج مشترکی تبعیت می‌کنند. در ذیل به پنج نمونه از عناصر ساختاری تروریسم که در هر اقدام تروریستی به وفور مشاهده می‌گردد، پرداخته می‌شود.
۱-۷-۲-۵-۱-۱- استفاده و یا تهدید به استفاده از خشونت، به صورت غیرقانونى و نامأنوس
مشخصۀ بارز هر اقدام تروریستی، استفاده از هرگونه اعمال خشونت‌آمیزی است که بتوان به واسطۀ آن‌ها دولت یا گروه‌ها را به انجام مقاصد خود متقاعد کنند. در زمینۀ ریشه‌یابی خشونت می‌توان گفت که این واژه ریشه در کلمۀ «Violence» به معنی تخلف دارد (The Culture of Violence Jaron, 1994: 24). با این حال مفهوم خشونت، دارای معانی مبهمی است و اکثر اندیشمندان بر روی مصداق‌ها در تعریف و حوزۀ شمول آن تأکید می‌کنند. بنابراین اعمال خشونت‌آمیز می‌تواند شامل استفادۀ ناعادلانه و غیرمنطقی از قدرت یا زور که به طور معمول همراه با خشم، شدت بسیار با قصد صدمه زدن به افراد یا اشیاء باشد. بنابراین در جرایم تروریستی، اعمال خشونت روشی برای رسیدن به هدف است. در بزه‌های تروریستی از روش‌های گوناگونی برای اعمال خشونت استفاده می‌شود، اقداماتی نظیر: گروگان‌گیری، بمب‌گذاری، تهدید، تخریب مجازی اطلاعاتی و رایانه‌ای و برخی اعمال مشابه دیگر.
۱-۷-۲-۵-۱-۲- انتخاب طیف وسیعی از بزه‌دیدگان بی دفاع
تروریست‌ها برای بزرگ جلوه‌دادن اعمال خود و استفاده رسانه‌ای، بیشتر آماج‌هایی را که از حساسیت بالا برخوردار هستند یا از تأسیسات حیاتی، مکان‌های عمومی و پرجمعیت برای انجام عملیات تروریستی استفاده می‌کنند. مکان‌های عمومی و شلوغ به دلیل حضور بیشتر شهروندان و افراد عادی، به خصوص زنان و کودکان، بیشترین بزه‌دیدگان تروریستی را به خود اختصاص می‌دهند. بنابراین کشته یا زخمی شدن کودکان یا زنان، بیشترین تأثیر را در عمیق و خشن نشان دادن اقدامات تروریستی نشان می‌دهد به همین دلیل بزه‌های تروریستی به دردناک‌ترین جرایم در تاریخ بشر قلمداد می‌شوند (هاشمی، ۱۳۹۰: ۴۲).
۱-۷-۲-۵-۱-۳- ایجاد رعب و وحشت
همان طور که در اغلب تعاریف مربوط به تروریسم اشاره گردید، ترس، رکن اصلی جرایم تروریستی محسوب می‌شود و همین خصیصه باعث بزرگ جلوه نمودن این اقدامات در سطح دولت‌ها و جامعه شده است. در بسیاری از جرم‌انگاری‌های صورت گرفته، تهدید به عملیات‌های تروریستی نیز در شمول جرایم تروریستی قرار می‌گیرد و این گویای تأثیر روانی بزه‌های تروریستی، به دلیل خصیصۀ خشونت آمیز بودن آن‌ها است (سلامتی، ۱۳۸۷: ۲۵). در برخی نظام‌های حقوقی، اقدامات خشونت آمیز تروریستی، حتی زمانی که به مرحلۀ اجرایی بزه نرسیده باشد، اما منجر به هراس و بهم ریختن نظم عمومی مردم شده باشد، قابل مجازات خواهد بود. در این زمینه می‌توان به مادۀ ۱-۴۲۱ قانون جزایی فرانسه اشاره نمود که حتی تهدید به استفاده از خشونت نیز در شمول بزه تروریسم قرار می‌گیرد.
۱-۷-۲-۵-۱-۴- سازمان‌یافتگی عملیات‌های تروریستی
اشخاص و گروه‌های تروریستی به صورت هدفمند و گروهی به فعالیت‌های تروریستی اقدام می‌کنند. بزهکاران تروریستی، مکان‌ها یا اهدافی را مورد تهاجم قرار می‌دهند که بتوانند از این طریق به اشاعۀ بیشتر عمل خود در جامعه یا فراتر از آن، یعنی در سطح بین‌الملل اقدام نمایند (هاشمی، ۱۳۹۰: ۴۳). بنابراین اقدامات تروریستی، جنایت‌های عمدی هستند که غایت آن‌ها فقط تخریب یا صدمه رساندن محض نیست؛ بلکه عاملان با برنامه ریزی قبلی و حساب شده در بلند مدت، دست به اقدامات خرابکارانه‌ای می‌زنند تا معمولاً به اهداف سیاسی و ایدئولوژیک خود دست یابند.
متن فوق تکه ای از این پایان نامه بود
برای دیدن جزییات بیشتر ، خرید و دانلود آنی فایل متن کامل می توانید به لینک زیر مراجعه نمایید:
وسواس فکری